Hoe wetenschap de nazi’s dwarsboomde

Toen Hitler aan de macht kwam, besloot hij dat geen milligram goud zomaar nazi-Duitsland mocht verlaten. Het werd verboden om goud het land uit te sturen. Onder dit verbod vielen ook de Nobelprijs-medailles. Vandaag zijn die alleen nog verguld met puur goud en voor de rest gemaakt van een legering van goud en zilver, maar tijdens de Tweede Wereldoorlog waren ze nog gemaakt van bijna 200 gram 23 karaats goud. En dat hielden de nazi’s maar wat graag bij.

Toch waren de Duitse Nobelprijswinnaars James Franck en Max von Laue Hitler te slim af geweest. Net op tijd hadden de twee natuurkundigen — de ene van joodse afkomst, de andere een notoir tegenstander van de nationaal-socialisten — stiekem hun gouden medailles naar het Deense Niels Bohr-instituut gestuurd ter bescherming. Een ernstig misdrijf … als de nazi’s daar bewijs voor vonden.

Medailles verstoppen

In april 1940 vallen de nazi’s Denemarken binnen. In de hoofdstad Kopenhagen bevindt zich het Niels Bohr-instituut, opgericht door de natuurkundige die in 1913 het baanbrekende atoommodel beschreef dat ons de wereld beter leerde begrijpen. Bohr’s instituut bood in die periode bescherming aan Joodse wetenschappers. Iets wat niet onopgemerkt voorbij was gegaan aan de nazi’s. Nu de stad plots deel uitmaakt van hun Reich besluiten ze het instituut dan ook een bezoekje te brengen.

Als zij de twee gouden Nobelprijs-medailles met de duidelijke gravures ​‘von Laue’ en ​‘Franck’ in vinden, dan wacht de wetenschappers een zware straf. De medailles in een lade of kast verbergen is geen optie. Ze in de tuin begraven ook niet, want wat als de Duitsers naar vers gegraven putten zouden speuren? Niels Bohr vraagt in paniek raad aan de Hongaarse chemicus George de Hevesy die op dat moment in zijn instituut aan de slag is. Die wendt zich meteen tot zijn vakgebied: wat als ze de medailles nu eens chemisch oplossen?

Aqua regia

Het was een slim, maar geen evident idee van de Hevesy om het goud op te lossen. Het edelmetaal is immers een van de meest inerte stoffen, wat wil zeggen dat het niet of nauwelijks reageert met andere chemische stoffen. Of in mensentaal: het is haast onoplosbaar. Maar … het middeltje aqua regia kan die klus klaren. Het is een mengsel van drie delen zoutzuur en één deel salpeterzuur. Apart slaagt geen van die stoffen erin om het edelmetaal op te lossen, maar samen lukt het wel. Terwijl de Duitsers het Bohr-instituut naderden, loste de medailles dan ook stukje bij beetje op in de oranje vloeistof en tegen de tijd dat ze binnenvielen zat die al netjes in een flesje op een laboratoriumplank.

Nieuwe oude medailles

Na de Duitse nederlaag ging Georgy de Hevesy terug naar het Bohr-instituut. De fles met ​‘medaille-vloeistof’ stond nog steeds op de plank waar hij ze zoveel jaren eerder had achtergelaten. Hij besloot de chemie weer om te keren en liet het goud neerslaan. Dat stuurde hij op naar de Zweedse Koninklijke Academie voor Wetenschappen in Stockholm, met de vraag of de Nobelstichting er weer tot medailles van kon smeden. In 1952 ontvingen James Franck en Max von Laue dan ook voor de tweede keer hun Nobelprijs-medaille. 

George de Hevesy viel trouwens ook zelf in de prijzen: hij ontving in 1943 de Nobelprijs voor Scheikunde. Niet meer dan terecht voor de man die van chemie een ware superkracht maakte.